Həftənin sualı rubrikası çərçivəsində verdiyimiz 4-cü sual təbiətdə canlıların müxtəlifləyini izah edən mexanizmlərdən biri olan stabillik ilə bağlı idi. Nəyə görə bəzi canlılar bir neçə milyard il ərzində varlıqlarını və təməl bədən planlarını qoruyub saxlaya bilmiş, digərləri isə yarandıqdan bir müddət sonra tələf olmuşdur?
Canlıların əmələ gəlib dəyişməsi təkamül biologiyasında çox araşdırılan, üzərinə çox danışılan bir mövzudur. Darwinist təkamül nəzəriyyəsi əsasən canlıların dəyişməsini, başqalaşmasını izah edir. Bəlkə də bunu Darwinin yaşadığı dövrdə daha da sürətlənən Sənaye İnqilabı və onun Darwin və digərlərinin düşüncəsinə göstərdiyi təsir ilə əlaqələndirmək olar. Ənənəvi institutların sürətlə dəyişdiyi, yeni institutların yarandığı bu dövrdə dəyişməyə fokuslandığına görə hər halda Darwini qınamaq olmaz. Lakin təbiətdəki canlı müxtəlifliyini izah etmək üçün təbii seçmə yolu ilə təkamül nəzəriyyəsi kifayət etmir. Hətta bir addım irəli getsək, təbii seçmənin canlı müxtəlifliyini, mənşəyini izah edən yeganə və ya əsas mexanizm olaraq görmək təbiət tarixindən vacib dərslər almağın qarşısını ala bilər. Resurslar uğrunda bir-birilə rəqabət aparan və bu yolda təkmilləşərək, dəyişərək mühitə uyğunlaşan canlılara əsaslanan bu nəzəriyyə təbiətdəki stabilliyin əhəmiyyətinə kölgə sala bilər: təkamül ilə yeni canlılar əmələ gəlsə də, bu daha əvvəllər yaranmış canlılarıın birmənalı şəkildə tələf olacağı mənasına gəlmir; bəzi canlı formaları milyonlarla il demək olar ki, fundamental olaraq dəyişmədən həyatda qala bilir. Bu uğur üçün vacib olan (ən azından bizim tapdığımız) iki xassə: canlıların bir-birilə əməkdaşlığı və quruluş baxımından sadəliyidir.
Əməkdaşlığın ən vacib nümunəsinə eukariot (həqiqi nüvəli) canlıların yaranmasında rast gəlirik. İlk dəfə rus alimi Konstantin Merejovski tərəfindən ortaya atılan daha sonra əsasən Lynn Margulis və həmkarları tərəfindən irəli sürülən və artıq geniş ölçüdə qəbul olunmuş endosimbiont nəzəriyyəsinə görə, eukariot hüceyrələrin mənşəyi məhz belə bir əməkdaşlıqla bağlıdır. Bu nəzəriyyəyə əsasən, eukariot hüceyrələrin əcdadı, başqa bir prokariot hüceyrəni udan lakin həzm etməyən bir hüceyrə olmuşdur. Yəni, əgər normalda hüceyrələr udduqları başqa hüceyrəni həzm edirdilərsə, eukariot hüceyrələrin əcdadı bunu etməmiş (və ya bəlkə də edə bilməmiş), əvəzində udduğu hüceyrə ilə birgə fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Eukariot hüceyrələrin əsas orqanellərindən olan xloroplast və mitoxondrilərin irsi materiallarının bakteriyalarınkı ilə birbaşa əlaqəli çıxması əvvəllər o qədər də isti baxılmayan bu nəzəriyyənin geniş miqyasda qəbul olunmasına gətirib çıxarmışdır. Bu tapıntı bir mənada canlıların təkcə mühitə uyğunlaşıb bir-birilə rəqabət halında həyatda qaldıqları ideyasına ziddir, çünki göstərir ki, yeni canlının əmələ gəlməsi üçün iki (va ya daha artıq) fərqli canlılarıın bir araya gəlib yeni bir bütöv əmələ gəlməsi də rol oynaya bilər.
Buna baxmayaraq, eukariot hüceyrənin hekayəsi təbiətdəki əməkdaşlığın kiçik və bir qədər ekstrim örnəyidir. Belə ki, daha diqqətlə baxdıqda simbiontların (birgə yaşayan) izlərini hər yerdə, o cümlədən insan bədənində görmək mümkündür. İnsan bədəni içində və üzərində milyardlarla kiçik orqanizmi daşıyan bir ekosistemdir. Bağırsaqlarımızdan tutmuş dərimizə qədər bütün bədənimiz boyu bizimlə birgə çalışan prokariot əməkdaşlarımız var, hətta onların toplam sayı öz bədənimizdəki hüceyrələrin sayından daha artıqdır. Bütün bunlar sualımızla necə əlaqəlidir? Əlaqə budur ki, əməkdaşlıq həyatda qalmaq üçün canlılar üçün yeni bir pəncərə açır. Ən stabil olan strukturlardan bəziləri, məsələn bakteriyalar, eyni zamanda əməkdaşlıq halında yaşaya bildiyi fərqli növlərin sayına görə ən irəlidə gedən canlı növləridir. Bəlkə də bakteriyalara son 3.5 milyard il boyu həyatda qalmağa imkan verən şeylərdən biri, başqaları ilə rəqabətdə qalib gəlmələri yox, daha çox fərqli canlı ilə əməkdaşlığa girə bilmə qabiliyyətləridir.
Əməkdaşlığın digər vacib forması isə məlumat alış-verişidir. Bakteriyaların böyük hissəsi horizontal gen transferi deyilən genetik informasiya alış-verişi aparır. Bu zaman bir bakteriyadakı informasiya molekulu (çox vaxt DNT), digər bir canlıya keçir və qəbuledici fərdin həmin materialdan istifadə edərək yeni şeylər etməsinə, məsələn, antiobiotiklərə qarşı müqavimət göstərməsinə icazə verir. Bakteriyaların öz aralarında azad şəkildə informasiya ötürməsi onlara öyrəşmədikləri mühitlərdə belə həyatda qalmağa və çoxalmağa icazə verir.
Stabillik üçün vacib başqa bir faktor sistemin nə qədər kompleks olmasıdır. Bu haqda düşünmək üçün statistik bir bənzətmədən istifadə edə bilərik. Statistikada əldə etdiyiniz dataya uyğun bir model hazırlayanda müəyyən sayda parametrdən istifadə edib həmin parametrləri dataya uyğun olaraq kökləyirsiniz. Məsələn aşağıda göstərilən y = ax + b formasında olan sadə xətti reqressiya modelidir (Şəkil 1, sol). Modelin parametrləri (a və b) dataya uyğun köklənmişdir və müəyyən dəyərə malikdir. Lakin eyni datanı daha çox sayda parametrə sahib, daha kompleks bir tənlik ilə də təsvir etmək olar (Şəkil 1, sağ).
Parametrlərin sayını daha da artırmaq olar. Lakin buradan götürməli olduğumuz mesaj budur: datanı daha qəliz, çoxparametrli tənliklə və ya az kompleks, az sayda parametrlə ifadə etmək mümkündür. O zaman sual edilə bilər ki, bəs onda niyə datanı mümkün olan maksimum sayda parametrlə ifadə etmirik? Ona görə ki, çox sayda parametr heç də daha məfhumu təsvir etməyin ən yaxşı olmaya bilir. Buna statistikada ifrat köklənmə deyilir. İfrat köklənmiş modellər əldəki datanı çox dəqiq təsvir etsə də, bilinməyən datanı yaxşı təxmin edə bilmir. Buna görə də, statistikada istifadə edilən modellər adətən datanı təsvir etməklə təxmin etmək arasındakı orta nöqtədə quraşdırılır (Şəkil 1, orta).
Canlılar da həyatda qalmaq üçün mühitdən gələn məlumatları bu və ya digər formada işləməli və gələcəkdə baş verə biləcək şeyləri təxmin etməyi bacarmalıdırlar. Bu mənada, canlının funksional sistemlərini mühitdən alınan informasiyaya köklənmiş, çox sayda fərqli parametrdən ibarət tənlik olaraq da görə bilərsiniz. Statistikada olduğu kimi təbiətdə də ifrat köklənmə canlının təxmin etmə və dolayı yolla stabilliyinə təsir edir: mühitinə həddən artıq uyğunlaşmış canlı həmin mühitdə baş verən dəyişikliklərə qarşı çox həssas ola bilər: həddən artıq uyğunlaşsa, məsələn, canlı bütün vaxtını qida yerlərini əzbərləməyə sərf eləsə, çox qida əldə edə bilər, amma mühit bir anda katastrofik bir hadisə ilə dağılsa bu biliklər və onlara xərclənmiş zaman boşa çıxar. Ona görə də, canlılar həm təkamüldə həm də həyatları boyu konkret faktları yox, ümumiləşdirilə bilən qaydaları, qanunauyğunluqları öyrənir və mühitin spesifik faktlarına ifrat köklənmirlər. Bu kontekstdə, canlıların sadəliyi və daha az parametrdən “ibarət olmaları” onlara daha yüksək ümumiləşdirmə qabiliyyəti verə bilər. Belədə, ehtiyacları az olan, həyata keçirə bildikləri fəaliyyətlərin növü az olan canlılar mühitdəki bir çox faktorun dalğalanmasından daha az təsirlənə bilər.
Bunlar, ən azından bizim təyin edə bildiyimiz faktorlardır. Sualın mətnində də qeyd etdiyimiz kimi, stabil olanın həyatda qalması ideyası səfsətədir. Lakin bu zərərsiz səfsətə iqlim dəyişikliyi kimi önəmli bir sınağın ortasında duran bizlərə növümüzün həyatda qalması ilə bağlı həyati vacib dərslər vermək potensialına malikdir.
