Söz verdiyimiz kimi, bu yazıda elmi dərsliklərin tərcümə edilməsinin mümkün yollarını müzakirə edəcəyik. Keçən yazıda oxucularımızdan gələn böyük dəstəklə yaratmış olduğumuz uzun kitab siyahısı tərcümə olunmalı kitabların çoxluğunu göstərməklə yanaşı, bu kitabları tərcümə etmək potensialına sahib insanların varlığına işarə edir. Bir sözlə, məqsədlər, insanlar və kitablar var, amma tərcümə yoxdur, olması üçün nə etməli?
İlk öncə gəlin hamının bildiyi faktlardan danışaq. Tərcümə bahalı bir prosesdir, xüsusilə də söhbət siyahıda göstərilən tipdən, ağırçəkili, texniki kitabların tərcüməsindən gedirsə. Keyfiyyətli tərcümə üçün tərcüməçilərə, korrektorlara, redaktorlara və rəyçilərə ehtiyac var. Bu personajların birincisi azərbaycan dilində mətni yaradır, ikincisi qrammatik olaraq düzəlişlər edir, üçüncüsü elmi və ədəbi olaraq çapa hazırlayır, dördüncüsü isə ümumi rəylərlə mətnə istiqamət verir, onu mövcud ədəbiyyatla qarşılaşdırır. İşin həcmi barədə təsəvvür yaratmaq üçün 1500 səhifəlik bir dərslikdə ~1 000 000 sözün olduğunu fərz edin (rəqəmlər real kitablardan götürülüb). Bu kitabın təkcə mətnini 2 ildə qurtarmaq üçün günə təxminən ~1500 söz tərcümə etmək lazımdır (üstəgəl, korreksiya, redaksiya və rəylər). Bu isə işin təxminən 70%-idir. Bundan əlavə kitabdakı şəkillərin hazırlanması və kitabın kitab halına salınması üçün böyük əziyyət və texniki resurslar lazımdır. Belə ki, bu həcmdə fayllarla işləmək hər kompüterin və dizayner işi deyil. Uzun sözün qısası, yoldaşlar, akademik dərsliklərin tərcüməsi bahalı və çətin işdir.
Bəs belə bahalı və çətin, amma vacib, hətta deyərdim, qaçılmaz dərəcədə zəruri işi kim(lər) görə bilər, kim(lər) görməlidir? İlk ağıla gələn şübhəlilər Təhsil Nazirliyi və Elmlər Akademiyası kimi qurumlar olsa da, bu əlbəttə bizim Sovet düşüncəmizlə əlaqəli olan şeydir. Nəticə etibarı ilə, azad bazar sistemində belə işlərin dövlət tərəfindən görülməsi o qədər də görülən bir hal deyil (bu sistemdə dövlət əsasən varlı təbəqənin maraqlarına işləmək vəzifəsini görür; azad olan bazardır, siz yox). Dövlət belə şeylər üçün tender elan edir və gerisini dünyanın bir çox yerində olduğu kimi, nəşriyyatlardan gözləyir: Şərq-Qərb, TEAS, Çaşıoğlu, və s. kimi böyük və ya dərslik layihələri üzrə tenderləri davamlı olaraq udan nəşriyyatlardan. Lakin orta məktəb dərsliklərindən fərqli olaraq, bu yazının mövzusu olan universitet dərslikləri üçün belə tenderlər Təhsil Nazirliyi tərəfindən keçirilmir. Belə ki, universitet səviyyəsində dərsliklərin seçimi professorlardan və universitetlərin özündən asılı olur. Nəşriyyatlar bazarı araşdıraraq hansı dərsliklərin ən çox gəlir gətirəcəyini, hansı müəlliflərin daha populyar kitablar yazacağını araşdırır və yaxud alimlərin özləri dərslik ideyası ilə nəşriyyatlara yaxınlaşır və dərsliklərin hazırlanması bu şəkildə həyata keçirilir. Onda belə çıxır dərslik yoxluğu problemini bu dərslikləri yazacaq olan professorlarda axtarmalıyıq? Yaxşı dərslik yaza bilməyən və ya yazmayan professorlarda, yoxsa onları tədris resursu istehsal etmək üçün lazım olan maddi-texniki resursları ayırmayan nəşriyyatlarda, yoxsa siniflərində istifadə olunan dərsliklərin keyfiyyəti barədə ölçü götürməyən universitet rəhbərliklərində? Yoxsa dərsliyə pul qıymayıb nəşriyyatları cəlb edəcək bazar yaratmayan, boğazına yeməyi güclə tapan (+valideynlərindən müstəqil yaşamağa yer tapmayan) tələbələrdə? Kimdir günahkar, yoldaşlar, hardadır bu zəncirin ucu?
Sözün açığı bu yazıda bu suallar bizi o qədər də maraqlandırmır; günahkar tapmaq istəyən hamıda bir şeylər tapa bilər (amma siz yenə də bu haqda düşünün boş vaxtlarınızda). Bu yazıda tərcümə edilməyə dəyər dərslikləri necə tərcümə etmək olar, bu haqda danışıb, partizan tərzi tərcümə fəaliyyəti ilə bağlı praktiki məsləhətlər verəcəyik. Deyək ki, müəyyən elm sahəsində təhsil görmüş və bu sahənin ölkəmizdə də inkişaf etməsi üçün resurslar yaratmaq istəyən bir adamsız və həyatda qalmaq üçün kifayət qədər maddi gəliriniz var. Deyək ki, nəşriyyatların və dövlət qurumlarının heç birini sözügedən sahəni (bu fizika, riyaziyyat, kimya, sosiologiya, iqtisadiyyat, tarix, memarlıq və s. ola bilər və olur da) inkişaf etdirmək maraqlandırmır (bunu könül rahatlığı ilə fərz edə bilərsiniz). Yəni, son məhsulun həddən artıq dəyərli olacağına baxmayaraq, heç kəs əməyiniz üçün sizə pul və başqa resurslar verməyəcək. Onda nə etməli? İlk öncə qəbul etməlisiniz ki, belə bir ölkədə, belə bir coğrafiyada yaşayırsınız. Bunun səbəblərini beyninizdə oturuşdurmalısınız. Nəyə görə belədir, niyə heç kəs heç nə eləmək istəmir? Eləmək istəyən kimlərdir? Elədiyini iddia edib etməyən şuluqçular kimlərdir? Cəmiyyətdəki dəyərlər nələrdir və mənim dəyərlərim nələrdir? Nə etmək istəyirəm həyatda? Tərcümə etmək dəyərlidirmi, bizi hara aparacaq? və s. Əgər heç bir maddi qazanc əldə etmədən resurs yaratmaq istəyiniz bu sorğu-sualdan sağ-salamat çıxıbsa, təbriklər, yoldaş partizan tərcüməçi, növbəti mərhələyə keçə bilərsiniz.
Növbəti addım, enerjinizi hara xərcləyəcəyinizi dəqiq təyin etməkdir. Oxçuluq kimi düşünə bilərsiz bunu. Yəni, oxu hara atsam daha effektiv olar? Əgər bu işdə ciddisinizsə, seçiminizi gələcəyi planlayaraq etməlisiniz. Yəni, elədiyiniz işi müəyyən bir ardıcıllığın, bütünün bir hissəsi kimi düşünün. Buna görə, məsələn, ilkin mərhələdə hansısa xüsusi mövzuya aid yox, sahənizdə klassik sayılan və çox adam tərəfindən istifadə oluna biləcək təməl kitabları seçmək daha yaxşı olar. İstinad nöqtəsi olaraq, əvvəlki yazımızda yaranmış siyahıya nəzər sala bilərsiniz.
Hədəf aydın olduqdan sonra ideal olaraq məsələyə başqa adamları cəlb edə bilərsiniz. Bu insanlar məhsulun daha keyfiyyətli, prosesin daha sürətli, mübarizənizin daha effektiv olacağına kömək olacaq və bir dost daha qazanmış olacaqsınız bu qısa həyatda. Bu yolda, Elmi Spektr sizə kömək etməyə hazırdır. Əgər hansısa tərcümə təşəbbüsünə başlamaq istəyirsinizsə biz bu istəyinizi oxucu kütləmizlə paylaşıb həmkar tapmağınıza kömək edə bilərik. Amma ehtimal ki, belə adamları tapmaqda çətinlik çəkəcəksiniz və ola bilsin ki, əvvəl-əvvəl söhbətə həvəslə qoşulmuş adamlar sonradan ayrılsınlar. Bunlar təbii şeylərdir, lakin fəaliyyətinizi bu hislər üzərinə qurmusunuzsa, bu sizə pis təsir edə bilər. Əgər belədirsə, bir mərhələ geri gedib hədəfinizi daha yaxşı təyin etməyinizi tövsiyyə edə bilərik. Yəni, hədəfiniz başqa adamların iştirakından asılıdırsa, o zaman onu dəyişdirmək haqda düşünün. Tərcümə hərəkatında hədəf bu və ya digər insanların iştirakı yox, konkret məhsulun ortaya çıxması və fərdin aid olduğu cəmiyyətə qarşı olan duruşunu saxlamasıdır. Elədiyiniz işin sosial əhəmiyyətinə inanırsınızsa, insanların ayrılması sizə təsir etməməlidir. Düzdür, əlavə insan qüvvəsi olmadan işlər daha yavaş gedəcək, amma işlər getdiyi müddətcə sürət o qədər də əhəmiyyətli deyil; bir daha vurğulayırıq, vacib olan sizin dünyaya qarşı olan duruşunuzdur.
İdeal ssenari üzrə gedirsinizsə, bu nöqtədə artıq hədəf kitabınız və müəyyən sayda silahdaşınız var. Bu iki ən çətin mərhələni adladıqdan sonra texnologiyanın köməyi ilə işinizə rahatlıqla başlaya bilərsiniz. Belə ki, rus haker qardaşlarımızın sayəsində artıq akademik kitabların çoxunu Library Genesis adlı onlayn mənbədən axtarıb kompüterinizə yükləyə bilər və silahdaşlarınızla paylaşa bilərsiniz (sayt işləmirsə, başqa vaxt cəhd edin). Library Genesis (Sci-Hub-la birlikdə) bizimki kimi üçüncü dünya ölkələrində elmi tərəqqi üçün atılmış ən tarixi addımdır, bu addımı dəyərləndirmək və bu insanlara dəstək olmaq lazımdır. Onlar bilginin üstünə vurulmuş qalın qıfılları qırıb, heç bir iri korporasiyanın və mənfəətçi nəşriyyatın etməyəcəyini edib, elmə bərabərlik gətiriblər! Buna görə də davamlı olaraq piyli korporasiyalar tərəfindən hücumə məruz qalırlar. Lİbrary Genesis işləmirsə, ruhdan düşməyin, bir saatdan sonra yoxlayın, google-da axtarın, sayt dözümlüdür, küllərindən yaranır.
Kitabı əldə etdikdən sonra strategiya təyin edib, özünüzə, məsələn, aya bir fəsil tərcümə etmək, ilin sonuna qədər filan qədər səhifə tərcümə etmək kimi xırda hədəflər qoyun və testlər edərək sürətinizi və məhsulun keyfiyyətini dəyərləndirib, hədəflərinizi daha realistik olacaq şəkildə yeniləyin. Kitabın ərsəyə gəlməsi sadəcə tərcümədən ibarət olmadığından, digər mərhələlər haqda da indidən düşünün: şəkilləri necə əldə edib, redaktə edəcəm, mətni və şəkilləri hansı proqramla çapa hazır vəziyyətə çatdıracam, bu dizayn proqramını necə öyrənə bilərəm, bu işi görən kimi məsələyə cəlb edə bilərəm, tərcümə bitdikdən sonra kitabın çapı üçün lazım olan maddi vəsaiti necə əldə edəcəyəm, çap olunmuş kitabları insanlara necə çatdıracağam və s. Bu sualların cavabı hər kitaba görə fərqli ağırlıq daşısa da bunlar haqda əvvəlcədən düşünmək vacibdir. Qeyd etmək lazımdır ki, kitabların çapı çox vəsait tələb etdiyindən,internet dövründə kitabı heç bir maddi vəsait olmadan da məhsul halına çevirib insanlara çatdıra bilərsiniz. Bunun üçün müəyyən internet platforması yarada bilərsiniz, bu yolda da sizinlə əməkdaşlıq etməyə hazırıq.
Tərcümə prosesinin özü sadalanan mərhələlərin hamısından daha uzun və enerji tələb edəndir, lakin elədiyiniz şeydən həzz alırsınızsa, bu həm də kifayət qədər əyləncəli bir şeydir. Kollektiv işləmək üçün Google Drive-da (GDrive) qovluq açıb, mətnləri Google Docs (GDocs) vasitəsilə orada yarada bilərsiniz. GDrive bütün komandanın fəaliyyətini tənzimləməyə, eyni mətn üzərində bir neçə nəfərin işləməsinə, rəylərin verilməsinə, korrektənin olunmasına və s. saysız-hesabsız işin kollektiv və səmərəli görülməsinə imkan verir. Tərcümə qovluğunun quruluşu nə qədər təmiz və anlaşılan olsa, işiniz bir o qədər ağrısız gedər. Yəni, mətnləri, şəkilləri, lüğəti, hesabat fayllarını səliqəli şəkildə qovluqlara paylayaraq qovluğun içində azmaq hallarını azalda bilərsiniz.
Azərbaycan dilində elmi yazılar yazan hər bir insanın yaxşı bildiyi kimi, dilimiz bəzi kontekstlərdə çox istifadə olunmadığından müəyyən anlayışları ifadə etmək üçün dilimizdə sözlər və ifadələr yoxdur. Bu, özlüyündə çətinlik olsa da, tərcümə prosesini ən maraqlı edən şeylərdən biridir. Bir kitabı tərcümə edərkən, bəzən özünüzdən terminlər yaradıb dilimizə əlavə etməli olacaqsınız. İndiyədək yazılmış mətnlərə istinad edib və terminin həqiqətən olmadığını yəqin etdikdən sonra Azərbaycan dilini öz əllərinizlə genişlədə bilərsiniz! Necə deyərlər, sky is the limit! Mətnlərin çətinliyi artdıqca, yaratmalı olduğunuz terminlərin də sayı artacaq, lakin bu nöqtədə vurğulamalıyıq ki, terminyaratma sənəti əyləncəli olduğu qədər həm də vacib bir işdir. Terminləri yaradarkən insanlar tərəfindən başa düşülüb-düşülməyəcəyi haqda dərindən fikirləşməli və testlər etməlisiniz. Terminləri orijinalda olduğu dildən olduğu kimi birbaşa götürüb yapışdırmaq bəzən ən yaxşı seçim olsa da, heç də həmişə yaxşı fikir deyil (məsələn, spontaneous-spontan). Gündəlik dildə istifadə olunan sözləri yeni elmi kontekstlərdə işlətməkdən çəkinməyin. Məsələn, gündəlik dildə istifadə olunan kortəbii sözü “spontaneous” sözünün daha yaxşı tərcüməsidir, nəinki spontan. Dilimizdəki sözləri yeni kontekstlərə dartaraq dolayı yolla danışıq dilimizi məna baxımından zənginləşdirə və danışıqda elmi mövzuları ələ almağı rahatlaşdıra bilərsiniz (qəliz latın sözləri ilə danışan adamları heç kəs sevmir.).
Yazının əvvəlində də dediyimiz kimi, tərcümə çətin və uzun işdir, xüsusilə də bunu boş vaxtlarınızda, könüllü əsaslarla edirsinizsə. 1 000 000 sözlük bir kitabı tərcümə etmək illərinizi ala bilər və alacaq da. Hamı işdən evə yorğun gəlir, hamı bazarlarını dincəlməklə keçirməyə üstünlük verir, amma həqiqi mədəni və sosial tərəqqi tısbağa sürətilə, öz maraqlarını cəmiyyətin maraqları ilə uzlaşdıra bilənlərin sayəsində olur və bu uzlaşma çox vaxt onlara maddi gəlir gətirmir, bəzən daha yaxşı cəmiyyətdə yaşamağınız üçün əlinizi daşın altına qoymaq lazımdır. Əgər əlinizi daşın altına qoymağa hazırsınızsa, əminik ki, bu yolda biz də daxil olmaqla, sizə dəstək verən insanlar tapılacaq. Əgər hazır deyilsinizsə, işiniz-gücünüz deyinməkdirsə, ətağa ən yaxşısı, oturun maşınınıza ətraf mühiti çirkləndirə-çirkləndirə bazar günlərinizi Starbucksda kofe sümürməklə keçirin, başqalarının baş-beynini aparmayın.
Tərcümə hərəkatı davam etdikcə, partizan tərcüməsinin necə təşkil olunması ilə bağlı praktiki məsləhətlərin olduğu yazıların davam edəcəyi gözlənilir.
Yazının əvvəlindəki şəklin mənbəyi: aqsamurtaza
0 thoughts on “Dərslikləri Necə Tərcümə Etməli? — Partizan Tərcüməsi — Tərcümə Hərəkatı (3)”