Deyərdim ki, bütün cəmiyyətlərdə cinsiyyət, gender və cinsi oriyentasiya ilə bağlı yanlış anlaşılmalar çox yayılmışdır. Hər həssas mövzuda olduğu kimi, bu mövzuda da müəyyən etik kod və dolayısıyla dilə gətirilməsi belə istənməyən ifadələr mövcuddur. Məsələn, neyroelmdə kişi və qadın beyninin fərqlərindən danışmaq küləkli havada kəndirbazlıq etmək qədər çətindir. Bu məqalədə, cəsarətimizi toplayıb həmin fərqlərə nəzər salacaq, ana bətnində rüşeymin inkişafından tutmuş, yetişkin yaşda cinsi oriyentasiya və genderin təyin olunmasına qədər beyində baş verən dəyişikliklərdən söz açacağıq.
Cinsi aktivlik yetişkin heyvan həyatının əsas elementlərindən biri, gündəlik davranışların formalaşmasında nəzərə alınan ən vacib faktorlardandır. Richard Dawkins’in təbiri ilə desək, virustək hər hansı bədəndə müvəqqəti sığınacaq tapmış DNT, zaman irəlilədikcə yox oluşa doğru gedən həmin orqanizmdən tezliklə qurtulmalı, özünü yeni bədəndə tapmalıdır—bunun üçün də cinsi aktivlik bir növ bioloji zərurətdir (2). Təbii ki, müasir insan üçün nəsil artırma zərurət olmaqdan çıxmış, daha çox seçim halına gəlmişdir, amma cinsi aktivliyə maraq, ən yaxşı partnyoru tapma instinkti beynin ən təməl dövrələrində həkk olunmuşdur və tarix boyu olduğu kimi, bizim həyatımızda da aktualdır. Cinsiyyətindən asılı olmayaraq bütün beyinlər eyni həyati məqsədlər uğruna çalışırmış kimi görünsələr də, reallıqda hamımız bilirik ki, insan davranışları çox daha qəliz və fərqli formalarda özünü büruzə verir. Ana bətnindəki embriondan başlamış yetişkin insan formalaşmasına qədər kişi və qadının fiziki fərqlərinin necə yarandığı ətraflı öyrənilmiş, lakin beyində neyronal səviyyədə olan və dolayısıyla davranış müxtəlifliyinə gətirib çıxaran fərqliliklər bir o qədər araşdırılmamışdır. Potensial olaraq seksizm və ya hansısa genderə qarşı ayrıseçkiliyə yol aça biləcəyi üçün neyroelmin bu qolu bir çox hallarda etik məsələrlə üz-üzə qalmışdır. Bununla belə, elmin gender və cinsi oriyentasiya fərqliliklərinin neyral mənbələrini öyrənməkdə qət etdiyi yolu nəzərdən keçirmək maraqlıdır.
Yazımıza davam etməzdən əvvəl isə bəzi sözlərin istifadə məqsədini aydınlaşdırmalıyıq. Cinsiyyət dedikdə kişi və qadın arasında fiziki, çoxalma orqanları və genetik səviyyədə olan fərqliliklər nəzərdə tutulur. Gender isə hər bir fərdin özünü necə təyin etməsinə deyilir — bu məhfum bioloji yox, əqli və sosial faktorlardan asılıdır. Cinsi oriyentasiya isə gender və cinsiyyətdən ayrı olub, fərdin cinsi marağının hansı (anatomik) cinsiyyətə qarşı olduğunu ifadə edir. “Gender və cinsi oriyentasiyanı genlər təyin edir, yoxsa doğuşdan sonrakı şəxsi təcrübə və seçimlər?” sualına mütləq bir cavab tapmaq mümkün deyil, lakin irəlidə görəcəyiniz kimi hər iki variantın doğru olma ehtimalını önə sürən elmi faktlar mövcuddur.
Cinsiyyətin yaranmasının genetikası isə əvvəl dediyim kimi elm aləminə sirr deyil və müzakirəmizə elə burdan başlayacağıq. Orta məktəb biologiya dərslərində öyrənmiş olduğunuz kimi, insan bədəninin hər hüceyrəsində DNT, 23 xromosom cütü (cəmi 46) şəklində “qablaşdırılmışdır”. Bunlardan ilk 22-si qeyri-cinsi (avtosom), 23-cü cüt isə cinsiyyəti təyin edən xromosomlardır. Qadınlarda 23-cü xromosom cütü XX (iki dənə X xromosomu), kişilərdə isə XY (X və Y) xromosomlarından təşkil olunub. Embrionun inkişaf mərhələlərinə əsasən demək olar ki, bu proses “normalda” qadın bədəni yaratmaq üçün proqramlaşdırılıb. Y xromosomundakı genlərin müdaxiləsi olduqda isə embrion qadın yox, kişi olaraq inkişaf edir. Bəzi genetik anomaliyalarda XXY, hətta XXXY xromosomlu fərdlərin kişi olaraq inkişafı göstərir ki, cinsiyyəti təyin edən faktor X xromosomunun sayı yox, Y xromosomunun mövcudluğudur. Y xromosomunda embriondakı yetişməmiş cinsiyyət orqanlarının xayaya çevrilməsinə səbəb olan SRY (ing. sex-determining region on Y; azərb. Y-də cinsiyyəti təyin edən region) geni var. Bəzən, SRY geni avtosom xromosomlara translokasiya (“tullanmaq”) edə bilir. Həmin fərdlərin uşaqları XX xromosomu ilə doğulsalar belə, SRY geni digər avtosom xromosomlarda olduğuna görə, kişi olaraq inkişaf edirlər, lakin nəsil artıra bilmirlər.
Xromosom və genlər embrion inkişafının ilkin mərhələlərini təyin etsələr də, proses heç də həmişə birbaşa olaraq genetik səviyyədə idarə olunmur. Bir nöqtədən sonra xaya və yumurtalıqdan ifraz olunan cinsiyyət hormonları—androgenlər və estrogenlər (məs. testosteron və estradiol)—işi öz üzərinə götürür (Şəkil 1). Hormonlar cinsiyyətin formalaşmasına və cinsə aid bəzi xüsusiyyətlərin həyat boyu saxlanmağı üçün vacibdir.
Hormonların sintezi və çevrilmələri isə enzimlər tərəfindən gerçəkləşdirilir və həmin enzimlərdəki mutasiyalar cinsi anomaliyalara yol aça bilir. Məsələn, 5-alfa reduktaza II adlanan bir enzim testosteronu dihidrotestosterona (DHT) çevirir, hansı ki, ana bətnində ikən erkək uşağın cinsiyyət orqanlarının formalaşması üçün gərəklidir. Bu enzimin çatışmazlığı olan fərdlər doğulduqda əslində erkək uşaq olsalar belə, onlarda erkək cinsi orqanları inkişaf etməmiş olur və çox vaxt səhvən qız olaraq böyüdülürlər. Yetkinlik yaşına çatdıqda yüksək testosteron artışı nəticəsində həmin insanlarda bədən formasında dəyişiklik və xarici cinsi orqanlarında inkişaf baş verir. Bu məlumatları verməyimin səbəbi, cinsiyyətin formalaşması prosesi barədə ümumi təsəvvür oyatmaq və hələ heç beyin fərqliliklərinə varmazdan əvvəl, inkişafın ilkin mərhələlərində nə qədər faktorun bu işə cəlb olunduğunu sizə göstərmək idi.
Bəs haqqında danışdığımız çoxmərhələli inkişaf prosesi erkək və dişi beynində nə kimi fərqliliklərə gətirib çıxarır? Beyin anatomiyası və canlıların cütləşmə davranışları təcrübi heyvanlarda xeyli öyrənilib. Məsələn, erkək siçanlarda hipotalamusun cinsi aktivləşməyə yol açan bölgəsində dişilərə nisbətən daha çox sayda neyron vardır. Həmin neyronları cərrahi üsulla zədələdikdə, erkək siçan erkəklərə xas cütləşmə davranışını itirir və dişi siçan davranışı sərgiləməyə başlayır. Bu kimi anatomik fərqliliklərə cinsi dimorfizm deyilir. Həmin neyronların inkişafın ilkin mərhələsində hər iki cinsdə mövcud olsa da, dişilərdə müəyyən müddətdən sonra testosteron azlığından məhv olurlar. Dişi siçana həmin dövrdən etibarən inyeksiya yolu ilə testosteron yeridildikdə qəbuledici dişi davranışı əvəzinə erkək cütləşmə davranışı göstərir. Anatomik fərqliliklərdən əlavə, heyvanlarda eyni dövrə, xarici stimullara cinsiyyətdən asılı olaraq fərqli reaksiya verə bilir. Məsələn, bir çox heyvanlar kimi gəmiricilər də feromonlara (Bir çox heyvanlarda qarşı cinsi cəlb etmək və ya cinsi əlaqəyə hazır olduğunu siqnal vermək üçün ifraz olunan maddəyə deyilir) qarşı həssasdırlar. Feromonlar heyvanlarda iki fərqli toxuma—burun boşluğunda əsas selikli qişa və köməkçi vomeronazal orqan tərəfindən hiss edilir. Hər iki toxuma heyvanın cinsi aktivliyi üçün lazım olsa da funksiyaları fərqlidir. Feromonun əsas selikli qişaya çatmağı siçanlarda cütləşmə davranışın başladılması üçün, vemoronazal orqan isə partnyoru seçmək üçün vacibdir. Normal selikli qışası, lakin zədələnmiş vemoronasal orqanı olan dişi siçanlar digər dişi siçanlarla cütləşirlər və erkək davranışı sərgiləyirlər. Bu o deməkdir ki, dişi siçanlarda da erkək davranışı üçün lazımi neyral dövrələr var, lakin normalda həmin dövrələr vemoronazal orqandan alınan siqnallar tərəfindən susdurulmuş vəziyyətdə olur. Təcrübi heyvanlardan bu kimi misalların sayını artıra bilərdik, amma bir çox heyvanlarda erkək və dişi beyninlərin müəyyən fərqliliklərə sahib ola biləcəyin oxucu intiuitiv olaraq dərk edir.
İndi isə insan beynində cinsiyyətdən asılı fərqliliklərə nəzər salmağın vaxtı gəlib çatmışdır. Bir çox halda qadın və kişi beyninin önəmli dərəcədə fərqlənmədiyi güman edilsə də, bunun əksini dəstəkləyən sübutlar da mövcuddur (3,4). (Bu arada, kişi və qadın beyni fərqlidir deyəndə qətiyyən hər hansı birinin digərindən daha yaxşı olduğuna işarə etmirəm.) Şəkil 2-də təsvir edilən insan beynində çəhrayı rəngdə işarələnən bölgələr qadınlarda, mavi ilə işarələnən bölgələr isə kişilərdə daha iri həcmə sahib olur. Bu fərqliliklərə erkən mərhələdə hormonların, yoxsa böyümə prosesi zamanı fərqli həyat təcrübələrinin səbəb olması isə hələ araşdırılmayıb. Beyində olan dimorfizmlərin hansısa əqli fərqliliklərə gətirib çıxarması da sual altındadır, çünki hər hansı əqli fərqliliyin olmağı özü çox mübahisəli məqamdır.
Digər bir mübahisəli məqam isə beyindəki müxtəlifliklərin fərdin gender və cinsi oriyentasiyasına olan təsiridir. Bu məsələ ən çox genetik defektlər sayəsində öyrənilə bilmişdir.
Həmin hallardan biri olan anadangəlmə böyrəküstü vəzin hiperplaziyası olduqda, doğuşdan əvvəl böyrəküstü vəzin anormal böyüməsi və hormon sintezindəki pozğunluq nəticəsində embrionda yüksək miqdarda testosteron ifraz olunur. Qız uşaqda bu sindrom doğuşdan dərhal sonra cinsiyyət orqanlarının kişiləşməsi sayəsində diaqnoz edilir, lazımi hormonal və cərrahi müdaxilədən sonra uşaq qız olaraq böyüdülür. Lakin, bu fərdlərdə yetkinlik yaşından sonra transseksuallıq (kişi olaraq yaşamağa) və ya homoseksuallıq (eyni cinsə maraq) müşahidə olunur. Bunun isə mümkün səbəbi doğuşdan əvvəl beynin yüksək miqdarda testosterona məruz qalmasıdır. Təsvir etdiyimiz halın əksi də mümkündür— yazının əvvəlində 5-alfa reduktaza II geni, dolayısıyla DHT hormonunun çatışmazlığı olan erkək fərdlərdən danışmışdıq. Həmin insanlar yetkinlik yaşında artan testosteron sayəsində oğlan olduqlarını öyrənsələr belə, heç də hamısı bu bioloji reallığı qəbul etmir və həyatlarının davamında da qadın olmağı seçirlər. Göründüyü qədərilə, yetkinlik yaşında artmağa başlayan testosteron bəzi fərdləri kişi cinsini qəbul etməyə doğru meylli etsə də, digərlərində effektiv ola bilmir. Odur ki, gender təyinində sadəcə hormonlardan asılı olmayan, hər insanın şəxsi tarixçəsi, böyüdüyü mühit, aid olduğu cəmiyyət və s. kimi bir çox sosial faktorlar bu qərara təsir edir.
Digər bir qəbilə təcrübələr isə insanların feromonlara olan reaksiyasını tədqiq etmişdir. Ayıq insanlar üzərində aparılan bu tədqiqatları pozitron emissiyası tomoqrafiyası (PET) kimi beyindəki aktivliyi görüntüləmə metodlarının kəşfi mümkün etmişdir. Bir çox heyvanların əksinə insanlarda feromonların hiss edilməsi üçün xüsusi orqan və reseptorlar yoxdur. Əslində, insanlarda feromonların varlığı bir az mübahisəli mövzu olsa da, müəyyən qoxulu maddələrin cinsi stimulasiyaya səbəb ola biləcəyi düşünülür. Lakin, təbii ki, həmin maddələrin səbəb olduğu reaksiyalar digər heyvanlarla müqayisədə çox kiçikdir. Feromon ola biləcək maddələrdən ən məşhurları kişilərdə androstadienon (AND), qadınlarda isə estratetraenoldur (EST). AND kişi tərində, EST isə hamilə qadınlarda sidiyin tərkibində bədəndən ifraz olunur. Tomoqrafiya ilə beyni görüntülənən heteroseksual (qarşı cinsə maraq duyan) qadınlara AND qoxladıldıqda hipotalamusda aktivləşmə müşahidə edilir, heteroseksual kişilərdə isə AND-a heç bir aktivlik olmur. Əksinə, heteroseksual kişilərə EST qoxladıldıqda beyində oxşar regionlar aktivləşir, qadınlarda isə təxmin etdiyiniz kimi bu qoxuya qarşı heç bir reaksiya olmur (5) (Şəkil 3). Maraqlıdır ki, eyni testdə homoseksual kişi beyni AND maddəsinə qadın beyni kimi, homoseksual qadın beyni də EST maddəsinə kişi beyni kimi aktivlik sərgiləyir (6).
Başqa bir beyin görüntüləmə təcrübəsində isə heç bir iştirakçılara heç bir feromon verilmədən, homoseksual kişi və qadınların müxtəlif beyin ərazilərinin bir-birinə bağlılığı tədqiq edilmişdir və məlum olmuşdur ki, homoseksual fərdlərin beyni funksional səviyyədə əks cinsin beyninə oxşarlıq sərgiləyir (7). Lakin, “toyuq yoxsa yumurta” problemi burada da aktualdır— beyindəki bu fərqliliklərin cinsi oriyentasiyanı, yoxsa cinsi davranışın beyni dəyişdirdiyi aydın deyil.
Cinsi oriyentasiyanın genetik olub-olmamağını öyrənmək üçün aparılan ən böyük araşdırma isə İsveçin Karolinska İnstitutuna aiddir. Bir çox qəliz psixoloji məfhumların genetik səbəblərdən, yoxsa mühitdən qaynaqlandığını öyrənmək üçün əkizlərə müraciət olunur. İsveçin Əkizlər Reyestri dünyada əkizlərin qeydə alındığı ən böyük siyahıya sahib olduğu üçün tez-tez elmi ədəbiyyatda “isveç əkizləri” başlıqlı məqalələr görə bilərsiniz. Belə ki, eyni yumurta əkizləri tamamilə eyni genlərə sahib olduqları üçün, bu əkizlərdə eyni xəstəliyin hər uşaqda tapılmağı həmin xəstəliyin əsasən genetik faktorlardan səbəbləndiyinə işarə edir. Müxtəlif yumurta əkizləri isə fərqli genlərə, lakin eyni mühitə məruz qaldıqlarından dolayı hər hansı xüsusiyyətin mühitin effektlərindən dolayı olma ehtimalını hesablamağa imkan verir. Homoseksuallıq üzrə isveç əkizləri araşdırmasında 3826 əkiz cütünün həyatları boyu etdikləri partnyor seçimləri analiz edilmişdir (8). Bu araşdırmanın nəticələrinə görə, kişilərdə homoseksuallıq 34-39%, qadınlarda isə 18-19% genetikdir. Geri qalan isə mühitin təsirinin nəticəsidir ki, buna ana bətnində məruz qalınan bioloji mühit (hormonlar və s.) də daxildir.
Beyində cinsiyyətlə əlaqədar bildiyimiz fərqliliklərin əksəri bir-başa cinsi funksionallıq ilə əlaqədardır. Halbuki, cinsiyyət beyində öz əksini çox daha qəliz şəkildə tapır — bir çox gündəlik davranışlarımızın, hadisələrə olan reaksiyalarmızın və s. qarşı cinsdən fərqləndiyini hiss etmişik. Həmin fərqliliklər isə böyük miqyasda neyroelm tərəfindən araşdırılmamış olaraq qalır. Gender bərabərliyi mövzusuna həssasiyyət və diqqətlə yanaşılması hər nə qədər arzuedilən olsa belə, mənə elə gəlir, bu mövzuda müəyyən tabular da ortaya çıxarmışdır. Genderlər arasındakı fərqləri öyrənmək, heç də hansısa genderin daha üstün və ya imtiyazlı olmasını göstərməyə çalışmaq cəhdi deyil. Davranış fərqliliklərinin elmi metodla, qərəzsiz öyrənmək inanıram ki, cəmiyyətdə rolların təyin edilməsində yardımçı ola bilər. Hətta, tarixən qadınlara qarşı edilmiş ayrıseçkiliyin aradan tamamilə qaldırılması üçün bir çox “kişi stereotipi” ilə əlaqələndirilən şeylərdə qadınların daha yaxşı ola biləcəyini göstərmək, qadının rolunu cəmiyyətdə daha da möhkəmlədə, gender bərabərliyinə mənəvi dəyərlərdən əlavə, elmi prizmada da bəraət qazandırardı deyə düşünürəm.
Mənbələr
- Kandel, E. R., Schwartz, J. H., & Jessell, T. M. (2013). Chapter 58: Sexual Differentiation of the Nervous System. Principles of Neural Science. 5th ed. (pp. 1306-1327) . New York: McGraw-Hill, Health Professions Division.
- Dawkins, R. (1976). The Selfish Gene. 30th Anniversary Edition–with a New Introduction by the Author, 384.
- Cahill, L. (2006). Why sex matters for neuroscience. Nature Reviews. Neuroscience, 7(6), 477–84.
- Goldstein, J. M., Seidman, L. J., Horton, N. J., Makris, N., Kennedy, D. N., Caviness, V. S., … Tsuang, M. T. (2001). Normal sexual dimorphism of the adult human brain assessed by in vivo magnetic resonance imaging. Cerebral Cortex (New York, N.Y. : 1991), 11(6), 490–497.
- Savic, I., Berglund, H., & Lindström, P. (2005). Brain response to putative pheromones in homosexual men. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 102(20), 7356–7361.
- Berglund, H., Lindström, P., & Savic, I. (2006). Brain response to putative pheromones in lesbian women. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 103(21), 8269–8274.
- Savic, I., & Lindström, P. (2008). PET and MRI show differences in cerebral asymmetry and functional connectivity between homo- and heterosexual subjects. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 105(27), 9403–9408.
- Långström, N., Rahman, Q., Carlström, E., & Lichtenstein, P. (2010). Genetic and Environmental Effects on Same-sex Sexual Behavior: A Population Study of Twins in Sweden. Archives of Sexual Behavior, 39(1), 75–80.
